W architekturze klasycznej i do niej nawiązującej najwyższa część kapitelu kolumny. Abakus z reguły miał kształt czworobocznej płyty, na której spoczywał architraw. Kształt abakusa ulegał zmianom w zależności od porządku architektonicznego i w miarę rozwoju architektury.

Stylizowane liście akantu były częstym motywem zdobniczym w sztuce różnych epok, głównie w architekturze.

W architekturze klasycznej i do niej nawiązującej najniższy i najważniejszy człon belkowania, w postaci belki spoczywającej na głowicach kolumn, filarów czy pilastrów. Architraw podtrzymuje fryz i gzyms, razem z nimi tworząc belkowanie. Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych, ale w zależności od stylu ma odmienne kształty.

W architekturze ornament ciągły w formie fryzu złożonego z małych arkadek ułożonych szeregowo. Arkadowy fryz umieszczany był na zewnętrznych ścianach budynku, pod okapem. Charakterystyczny dla stylu przedromańskiego i romańskiego.

Pas muru w postaci balustrady, ścianki czy rzędu sterczyn, zbudowany ponad gzymsem budowli. Attyka wieńczy budynek, zasłania dach i pełni funkcję zapory przeciwogniowej. Pojawiła się w architekturze antycznej, rzadka w średniowieczu. Rozpowszechniona od renesansu, zwłaszcza w Europie środkowej (Polska, Czechy, Węgry), kiedy to wykształcił się specyficzny typ tzw. attyki polskiej, bogato zdobionej ślepymi arkadami, pilastrami, zębami, maszkaronami czy hermami i wolutami. Była stosowana gł. na budynkach świeckich (kamienice, zamki, ratusze), w budownictwie sakralnym występowała na synagogach, rzadsza w kościołach.

Ażurowa ścianka składająca się z tralek osadzonych na cokole i połączonych od góry poręczą. Stosowana jako ogrodzenie, ozdobne zabezpieczenie schodów, balkonów czy mostów, używana do podziału wnętrza kościoła lub pałacu i jako dekoracyjne zwieńczenie budynku zasłaniające dach (rodzaj attyki). Wykonywana z kamienia, drewna, metalu albo betonu.
Znana od starożytności do dziś, przybierała formy stylistyczne danego czasu.

Podstwa kolumny, pilastrulub filarudźwigająca trzon, składająca się z płyty i wałków. Występuje od starożytności. Występuje we wszystkich stylach z wyjątkiem doryckiego. W jej skład wchodzą trzy części: plinta (kwadratowa płyta), torusy - wałki o profilach na przemian wypukłych (tzw. torusów) i wklęsłych (tzw. trochillusów). W architekturze romańskiej i gotyckiej bazy przybierały bardziej złożone kształty i bywały zdobione dekoracją.

Najniższy, nadziemny człon budynku, elementu architektonicznego (kolumna, filar, portal), rzeźby i pomnika, wyróżniony w jakiś sposób (np. wysunięty do przodu, cofnięty w stosunku do wyższych części, rustykowany, oddzielony gzymsem itp.). Stanowi podstawę konstrukcyjną i/lub pełni funkcję zdobniczą. Stosowany w architekturze od czasów rzymskich, w renesansie ważny element architektury pałacowej.

Najstarszy z porządków architektonicznych greckich, ukształtowany w okresie dojrzałego archaizmu (VII w. p.n.e.) w związku z przejściem od architektury gliniano-drewnianej do monumentalnej kamiennej.

W budownictwie pionowa podpora lubprzypora konstrukcji nośnej budynku, wykonana z kamienia, cegły lub betonu, o przekroju poprzecznym, wielobocznym (najczęściej cztero- lub ośmiobocznym) lub okrągłym. Filar stosowany jest w budownictwie od czasów starożytnych do chwili obecnej, szczególne znaczenie zyskał w architekturze romańskiej i gotyckiej, zwłaszcza w budowlach sakralnych. Również pionowa podpora przęseł mostu, wiaduktu, estakady itp. wykonywana głównie z betonu (rzadziej z kamienia), o przekroju poprzecznym okrągłym lub owalnym. Filary mostów rzecznych zaopatrzone są w izbicę, zamocowaną u podstawy od strony naporu wód, służącą do rozbijania kry i naporowej fali powodziowej.

1) W architekturze pozioma część belkowania w porządkach klasycznych między architrawem a gzymsem. W porządku doryckim składa się z tryglifów i metop. W porządkach jońskim i korynckim jest gładka lub ozdobiona motywami figuralnymi albo roślinnymi.
2) poziomy pas dekoracyjny w architekturze, jak też w malarstwie, grafice czy rzemiośle artystycznym. Dekoracja fryzem zależna od stylu.

Element konstrukcyjno-dekoracyjny, wieńczący kolumnę, pilaster lub filar. Głowica pośredniczy w przenoszeniu ciężaru elementu dźwiganego (np. belkowania) na podporę. Głowica przybierała różne kształty (od prostych do złożonych, pokrytych dekoracją rzeźbiarską). Do najwcześniejszych głowic należą głowice egipskie (często formy roślinne): głowice palmowe, lotosowe, papirusowe (odmiana pąkowa i kielichowa), głowice hathoryckie (z głową bogini Hathor), heraldyczne (motyw lilii i papirusu), tzw. protodoryckie. Głowice w Mezopotamii były proste, dopiero w Persji Achemenidów ozdabiano je rzeźbami gryfów, lwów, byków i geniuszy. Grecy wytworzyli trzy zasadnicze typy głowic, odpowiadające trzem porządkom architektonicznym: dorycka, jońska i koryncka. W architekturze rzymskiej stosowano jeszcze głowicę toskańską i kompozytową. W Egipcie istniała odmiana – głowica ptolemejska (aleksandryjska). W architekturze bizantyńskiej, dzięki zastosowaniu impostu powstała głowica nasadnikowa i jej odmiana - głowica trapezoidalna, stosowano jeszcze głowice koszykowe i fałdowe. W architekturze Indii głowice cechują się ogromnym bogactwem kształtów (często stosuje się efekt zwielokrotnienia form roślinnych, zwierzęcych, figuralnych itp.).

Poziomy element architektoniczny, w formie pasa wysuniętego przed lico muru, wykonywany z kamienia lub cegły, drewna, metalu, betonu. Chroni ściany przed ściekającą wodą opadową. Gzymsy zewnętrzne to np. gzymsy wieńczące, międzypiętrowe, nadokienne. Gzymsy wewnętrzne to np. kominkowe, piecowe podokienne.

Jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Odznacza się lekkością i smukłością proporcji oraz dużą liczbą elementów zdobniczych. Kolumny mają profilowaną bazę, gęsto kanelowny  (żłobkowany) trzon z nieznaczną entasis oraz głowicę z kimationem i wolutami (ślimacznicami). Belkowanie, którego części oddziela kimation z estragalem, składa się z trójdzielnefgo architrawu, fryzu płaskorzeźbioną dekoracją i silnie wysuniętego gzymsu, pod którym znajduje się rząd ząbków.

W architekturze nazwa kapitelu spoczywającego na głowie kariatydy.

Ukośne i wyżłobione podcięcie nadwieszonego elementu architektonicznego, np. gzymsu, stosowane w celu uniemożliwienia ściekania wód opadowych na chroniony nim mur.

Listwa ozdobiona ornamentem ze stylizowanych motywów roślinnych. Rozróżniamy kimation dorycki (profil wklęsły), kimation joński, zwany jajownikiem (profil wypukły; kimation składa się z ułożonych na przemian motywów wolich oczu i liści), kimation lesbijski (profil wypukło-wklęsły, motywy roślinne o kształcie sercowatym).

Jedna z podstawowych i najstarszych podpór w architekturze, podtrzymująca ciężar belkowania, stropu itp. Składa się z 3 części: głowicy, trzonu i bazy. Wykonywana z różnych materiałów (najczęściej kamienna), w przekroju kolista.

Kilka lub kilkanaście rzędów kolumn ustawionych w regularnych odstępach, podtrzymujących belkowanie.

1) Detal architektoniczny, wspornik gzymsu, balkonu, popiersia, zegara, wazonu, wykonywana z kamienia, drewna, metalu w kształcie woluty.
2) Stół przyścienny umieszczany zazwyczaj pod lustrem pomiędzy oknami. Stanowił często podstawę pod zegar. Popularny w XVIII i XIX w.

Jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Ukształtował się najpóźniej i różnił się od stylu jońskiego odmienną proporcją kolumny (smuklejsza) i dekoracją głowicy. Głowica koryncka (wg tradycji jej wynalazcą miał być rzeźbiarz Kallimachos - koniec V w. p.n.e.) składała się z trzonu kalatosu ("koszyk") okolonego dwoma rzędami liści akantu. O górną część kalatosu opierały się 4 woluty, na których spoczywał abakus. Między dużymi wolutami znajdowały się mniejsze, a z nich wyrastała palmeta.

Element konstrukcyjny lub dekoracyjny, zakrzywiony i podparty na obu końcach. Łuki dekoracyjne występują głównie na tle murów i są wykonywane w stiuku lub tynku. Łuki konstrukcyjne stosuje się w sklepieniach, do przykrywania wszelkiego typu otworów, jako przęsła mostów, wiaduktów itp. Ich zadaniem jest przeniesienie na podpory boczne ciężaru własnego i dźwiganego. W przeciwieństwie do belki, łuk oprócz reakcji pionowych doznaje również w miejscach podparcia reakcji poziomych, zwanych rozporem łuku. Przy obciążeniu pionowym i przy odpowiednio dobranych wymiarach w łukach mogą występować tylko naprężenia ściskające, dzięki czemu można konstruować łuki nie spajane w miejscach styku z elementów. Łuki konstrukcyjne wykonywano dawniej głównie z kamienia lub cegły, obecnie stosuje się konstrukcje stalowe i żelbetowe. Łuk składa się z 2 ramion, które rozdziela kliniec szczytowy - zwornik (spotykany w łukach kamiennych i ceglanych). Dolna płaszczyzna każdego ramienia zakryta w głębi muru, nosi nazwę nasady, powierzchnie boczne są zwane czołami, powierzchnia górna - grzbietem, dolna podłuczem. Naroże między grzbietem a pionową ścianą nazywa się pachą. Szerokość łuku na wysokości nasad jest jego rozpiętością, odległość między linią łączącą nasady a punktem szczytowym linii podłucza - wysokością łuku (strzałką).

Umowna jednostka wymiarowa w architekturze lub rzeźbie służąca do wyznaczenia według kanonu wielkości pozostałych części projektowanej całości. W Grecji, w architekturze jońskiej jako moduł służyła średnica kolumny, według której wyliczano wysokość kolumn i proporcje całej budowli. Istniał też moduł w rzeźbie starożytnej, była nim szerokość palca postaci. W architekturze współczesnej nowy moduł oparty na proporcjach człowieka opracował Le Corbusier.

Wgłębienie w ścianie, murze o różnym kształcie, najczęściej prostokątne lub półokrągłe, zamknięte u góry półkoliście lub przesklepione w formie konchy, niekiedy zwieńczone gzymsem lub małym frontonem. Przeznaczona do ustawienia urny lub posągu. W okresie manieryzmu stosowano nisze puste, bez elementów dekoracyjnych.

Wgłębienie w ścianie, murze o różnym kształcie, najczęściej prostokątne lub półokrągłe, zamknięte u góry półkoliście lub przesklepione w formie konchy, niekiedy zwieńczone gzymsem lub małym frontonem. Przeznaczona do ustawienia urny lub posągu. W okresie manieryzmu stosowano nisze puste, bez elementów dekoracyjnych.

Motyw zdobniczy, pojedynczy lub powtarzający się regularnie w określonym rytmie. Służy do podnoszenia walorów estetycznych przedmiotów, w architekturze pomaga wyróżniać poszczególne człony budowli lub optycznie podkreślać ich strukturę. Ornament jest znany od początków twórczości artystycznej. Podstawową cechą ornamentu jest jego nierealistyczny, a najczęściej całkowicie abstrakcyjny charakter. Motyw ornamentalny powstaje zazwyczaj poprzez mocną stylizację realnie istniejącej formy, która dzięki wielokrotnemu powtórzeniu i uszeregowaniu traci swój indywidualny charakter. Motywy ornamentów mogą być geometryczne, roślinne, zwierzęce, ale również występują w nich postacie ludzkie lub znaki symboliczno-magiczne.
Formy plastyczne ornamentów są łatwo zapożyczane i przyswajane przez różne dziedziny sztuki, a zarazem swoiste dla danej epoki. Mogą służyć do określania stylu, a nawet datowania przedmiotów. Ze względu na sposób wykonania ornamenty można podzielić na reliefowe (np. rzeźbione ryty wykuwane) lub płaszczyznowe płaskie (malowane, rysowane, inkrustowane, intarsjowane).
W starożytnym Egipcie znane były ornamentalne motywy lotosu, palmy, papirusu. Dla sztuki antycznej charakterystyczne są ornamenty geometryczne (meander). W średniowieczu często stosowano ornamenty w formie plecionki lub stylizowanych kwiatów, ale są też znane średniowieczne ornamenty geometryczne (maswerk) i fantastyczne (chimera).
W renesansie często stosowano ornamenty zapożyczone ze starożytności. W baroku najczęściej stosowano ornamenty roślinne (splecione liście, girlandy owoców). Twórcy neoklasycystyczni znowu chętnie sięgali do wzorów starożytnych, dopiero w okresie secesji wytworzył się nowy, oryginalny ornament roślinny o płynnych kształtach, obecnie stosowane są niemal wszystkie rodzaje ornamentów.

Element architektoniczny w formie płaskiego występu z lica ściany, posiadający głowicę i trzon, często także bazę i cokół, spełniający funkcję dekoracyjną i konstrukcyjną (wzmocnienie ściany). Trzon pilastra może być żłobkowany lub gładki. Pilaster występował już w starożytności, gdzie odpowiadał kolumnom określonego porządku architektonicznego. Występuje również w architekturze nowożytnej jako element podziału pionowego płaszczyzny ściany w układzie spiętrzonym (często podwójny) lub w tzw. wielkim porządku architektonicznym. Często występuje jako motyw dekoracyjny. Odmianą pilastra jest lizena - gładki pas nie posiadający cech określonego porządku architektonicznego.

Poziomy, pionowy lub skośny element konstrukcyjno-architektoniczny podpierający określoną część budowli. Najczęściej spotykane rodzaje podpór: kolumny, filary, słupy, przypory i wsporniki.

(z języka łacińskiego porta - "drzwi", "brama"), dekoracyjne obramienie drzwi, ukształtowane z form architektonicznych i rzeźbiarskich. W starożytnej Grecji i Rzymie proste obramienie zwieńczone od góry gzymsem stanowiło portal wokół drzwi z brązu.

System konstrukcyjno - kompozycyjny, połączony określonymi proporcjami obliczanymi wg jednostek zwanych modułami, którego najistotniejszym elementem jest kolumna oraz jej głowica. Porządek architektoniczny kształtuje się wg obowiązującego kanonu. Narodził się w starożytnej Grecji, w kręgu kultury klasycystycznej (klasycyzm), z konstrukcji belkowych, początkowo wykonywanych z drewna, a następnie z kamienia.

Podstawa przeznaczona do umieszczenia i wyeksponowania rzeźby lub innego przedmiotu (np. zegara, wazy, kandelabru). Postument może mieć kształt graniastosłupa, konsoli, kolumny itp.

Konstrukcja budowlana o zakrzywionej powierzchni stosowana do przykrycia od góry określonej przestrzeni. Sklepienie stosowano szeroko już w starożytnym Rzymie. Główne elementy: podniebienie, grzbiet, czoło, szczyt. Sklepienie wykonuje się z klińców kamiennych lub ceglanych, a także sposobem monolitycznym z betonu lub żelbetu.

Dekoracja wykonana zazwyczaj ze stiuku, często odlewana fragmentami za pomocą szablonu i przymocowywana do podłoża, nierzadko z metalowym lub drewnianym zbrojeniem (np. gzymsy, ornamenty). Sztukaterię znano już w starożytności. W okresie renesansu i baroku stosowana do pokrywania sklepień, gzymsów i fryzów.

Pionowy element balustrady w kształcie profilowanego słupka kamiennego lub drewnianego podtrzymującego poręcz. Ozdobne tralki przybierają często kształt kielicha, wazonu czy wazy i mają bogatą ornamentację.

Element fryzu w porządku doryckim (porządek architektoniczny), o kształcie prostokąta z trzema pionowymi żłobkami, umieszczany na osi każdej kolumny i każdego interkolumnium. Wywodzi się z budownictwa drewnianego, w którym stanowił ozdobne zakończenie wystającej na zewnątrz belki stropowej.

1) Wewnętrzne pole trójkątnego przyczółka (frontonu), gładkie lub wypełnione rzeźbą (kompozycja symetryczna), ograniczone od dołu belkowaniem, a z boków gzymsem. Charakterystyczny element monumentalnej architektury starożytnej Grecji i Rzymu. Stosowany też w sztuce nowożytnej.
2) W architekturze średniowiecznej (romańskiej i gotyckiej) półokrągłe lub ostrołukowe pole, umieszczone w górnej części portalu ponad nadprożem, wypełnione zwykle dekoracją reliefową (relief).

Wlement konstrukcyjny podtrzymujący wysunięte przed lico fragmenty budowli, np. wykusz, okap, balkon, służki, posągi. Wykonywany z różnych materiałów (kamień, cegła, drewno), bywa niekiedy bogato zdobiony. Odmianą wspornika jest kroksztyn stanowiący przedłużenie belki stropowej (lub podobny element architektoniczny).

Dobudówka nadwieszona na zewnętrznej ścianie budynku, podtrzymywana wspornikami, z oknami lub otworami strzelniczymi, nakryta oddzielnym dachem. Wykusz wywodzi się z architektury Bliskiego Wschodu. W Europie stanowił charakterystyczny element architektury świeckiej, głównie obronnej, późnego średniowiecza, renesansu i baroku, służył też czasem (np. w południowych Niemczech) jako kaplica domowa.

Środkowy szczytowy element arkady lub skrzyżowania żeber w sklepieniugotyckim. Spaja konstrukcję w całość, niekiedy zdobiony jest rzeźbioną dekoracją ornamentalną o motywach roślinnych.